Friday, August 31, 2018

DIY: How to get rid of mealybugs by using natural methods.




The most common yet most terrifying problem that a home gardener faces is an infestation of mealy bugs. They often attack ornamental plants like Hibiscus, Cacti, Succulents, ferns, Croton, lilies etc. They also appear on fruiting trees like lemon and vegetable crops like Tomato and Brinjal. The white woolly mass of mealybugs may appear like fungal infection to amateur gardener.

Mealybugs are sucking and crawling insects who can kill your plants if unattended. The first onset in usually pretty slow and you won’t even notice your plants going bad until one day when they do, and you wouldn’t have even seen it coming. Spraying chemical pesticides is not a good idea. Let's have a look how you can naturally save your plants from dangerous mealybugs:

Remember the following points to protect your plants form getting heavily infested by mealybugs:

  • Sooner your are able to detect the infestation, the better it is for your plants. You have to regularly observe your garden plants, particularly their leaves, flowering buds, fruits and so on.
  • Always check the hiding spots of mealybugs on plants viz. under-surface of leaves, all the corners and the angles in the stem branches and also in the potting soil.
  • If you notice few stray mealybugs, remove them physically from plant by using cotton-buds (Q-tips). Cotton buds should be dipped in spirit before using.
  • Regularly clean (wipe) the leaves of your indoor foliage plants with the help of sponge.
  • Ants help the spread of mealybugs, so fix the ant problem first. Sprinkle Haldi powder, wood-ash, or custard apple seed powder on the soil surface around the plants to ward off ants.
  • Re-potting: Change the pot of your house-plants once a year. Every year if new pot and new soil is used, there will be no place to hide for mealybugs.
  • Do not use any chemical pesticides or insecticides under any circumstances.


Some organic home remedies to control mealybugs:

Water force:
Surprisingly, regular plain water can be used as a weapon against mealybugs. Due to their soft body and loose grip, mealybugs can easily get washed away by a powerful force of water. A regular hand sprayer can be used to generate a forceful waterjet flow by adjusting its nozzle. For a bigger garden, you can wash the foliage of your plants; give them a nice bath by using a hosepipe.


However, this much is not enough. To control the mealybugs effectively, following spraying should be done:

DIY: Neem oil spray: 

  • Take 1 liter plain water in a bottle.
  • Add 2 drops of liquid soap in it. You can use plant shampoo for this; if not, liquid dishwash will do.
  • Add 10 ml (1 tsp) of Neem oil in it.
  • Shake the bottle thoroughly till the milky white solution is formed.
  • Spraying: This medicine can be sprayed on your garden plants once a month by using fine mist of regular hand sprayer.
  • This method is very useful in controlling mealybugs in your garden.
  • This medicine becomes more effective if 3-4 tsp of alcohol (ethanol) is added in above solution.



Biological methods of controlling mealybugs: 

Mealybugs have many natural enemies, we can be friends with them. How? Let's have a look:

Ladybird beetle: These cute looking insects are predators of mealybugs. They hunt down, kill and feast on mealybugs. The species Cryptolaemus montrouzieri has developed a reputation of being a mealybug destroyer.


Leptomastidea abnormis: These are small wasps that lay eggs inside mealybugs bodies. The larvey start eating mealybugs from inside, eventually killing them.
Lecanicillium lecanii: This is a kind of fungus that infects mealybugs, and they die of sickness in the end. There are many such pathogenic fungi that can be used to infect mealybugs.

There are many products/traps available in market that can be used to introduce natural enemies in your garden or farm. Usually such biological control methods are useful in organic farmlands, yard gardens, greenhouses etc.

‘Neem-Astra’: The ultimate weapon to eradicate mealybugs:

In zero budget natural farming (ZBNF) method, invented by Padma Shri  Mr. Subhash Palekar has created a powerful medicine called ‘Neemastra’. It is a natural pesticide made from Neem (Azadirachta indica) leaves. Using this pesticide will have no harmful effects on nature, environment and your health.

Procedure of making Neemastra for home garden:

  • Take 10 lit water in a bucket & add 500 ml gomutra (cow-urine) of Desi cow.
  • In this add 100 gm fresh cow dung of Desi cow & mix it thoroughly with your hand.
  • In this add 500 gm of Neem leaf paste (crushed Neem leaves) & stir this mixture thoroughly.
  • Keep this solution in shade for 24 hours for fermentation.
  • Stir the solution in clockwise direction twice a day.
  • After 24 hours strain this solution through white cloth, and a medicine ‘Neemastra’ is ready.

Spraying: Make 1:1 solution of Neemastra in water & spray it on plants that are infested by mealybugs. Single round of spray is good enough to fix the mealybugs in your garden. Two to three rounds of spraying at interval of 15-15 days will more or less completely wipe out mealybugs from your garden.

According to the principles of Natural farming, farmers are encouraged to make their own Neemastra by using local material. This rule is applied to gardeners as well. However there are many reasons why urban gardeners are not able to make Neemastra at their home. We feel that just because of inconvenience your garden should not miss out on a precious medicine like Neemastra. Therefore you can buy ready to use Neemastra from us.

500 ml can of Neem Astra

Click here to buy Neemastra for your plants. On this facebook link, send your name, address and contact details on messenger. (*Currently Neemastra is only available in Mumbai and the suburbs.)

Click here to buy natural plant care products for organic gardening.

Click here to read this blog in marathi.

Don't forget to follow me to read such informative blogs. Please do like our Facebook page for further updates.


-Harshad Ainapure (M.sc. Botany, SET), Director at Nature First Horticultures.

email: harshad.naturefirst@gmail.com

Thursday, August 16, 2018

पिठ्या ढेकुण म्हणजेच मिलीबग्सचा करा समूळ नायनाट (भाग २- शत्रूशी दोन हात)



हा ब्लॉग जर तुम्ही मोबाईलवर वाचत असाल तर स्क्रीन आडवी केल्यास वाचनास सोयीस्कर ठरेल.

मिलीबग्स वरील ब्लॉग्सच्या मालिकेतील हा माझा दुसरा ब्लॉग आहे. मिलीबग्सचा उपद्रव, प्रादुर्भावाचे निदान,

मिलीबग्सचे जीवनचक्र, प्रादुर्भावाचा परिणाम, त्यात असलेली मुंग्यांची भूमिका, बागेतील झाडांचे नुकसान
करणारा एक कीटक म्हणून मिलीबग्सची क्षमता या आणि अशा महत्वपूर्ण गोष्टी वाचण्यासाठी येथे क्लिक
करा (भाग १).


मिलीबग्सचा प्रतिबंध करण्यासाठी या महत्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवा:
  • संसर्गाचे निदान जेवढ्या लवकर होऊ शकेल तेवढे चांगले. तुमच्या बागेतील झाडांचे, नवीन पानांचे, कळ्यांचे, फळांचे नियमितपणे बारकाईने निरीक्षण करत जा.
  • मिलीबगच्या झाडांवर लपायच्या जागा, म्हणजेच पानांच्या खालची बाजू, खोडांमधील सगळे कोपरे, कोनाडे, माती इ. नीट तपासून पहा.
  • एखाद-दुसरे मिलीबग्स असतील तर त्यांना (कान कोरायचे) कॉटन बड्स वापरून काढून टाका. बड्स  वापरण्याआधी ते स्पिरीटमध्ये बुडवून घ्या.

  • इंडोअर प्लांट्सची शोभिवंत पाने नियमितपणे स्पंजने पुसून काढा.
  • मुंग्या मिलीबाग्सचा प्रसार करतात तेव्हा सर्वप्रथम  मुग्यांचा बंदोबस्त करा. हळद, राख, सीताफळ बियांची पावडर इ. झाडांभोवतीच्या मातीवर भुरभुरून मुंग्यांना पळवून लावा.
  • घरातील झाडांचे वर्षातून एकदा रिपॉटिंग करा. दरवर्षी नवी कुंडी, नवी माती वापरल्यास मिलीबग्सना लपायला  जागा राहत नाही.
  • कोणत्याही परिस्थितीत रासायनिक (केमिकल) कीडनाशकांची फवारणी करू नका.


मिलीबग्सच्या  नियंत्रणासाठी काही घरगुती व  सेंद्रिय उपाय:


मिलीबग्स घालवण्यासाठी सर्वात सोपे आणि उपयुक्त सोल्युशन म्हणजे पाणी. मऊ शरीर व सैल पकड
यामुळे पाण्याच्या जोरदार प्रवाहाने मिलीबग्स  झाडावरून वाहून जाऊ शकतात. पाण्याची नियंत्रित पण
शक्तिशाली धार स्प्रेयरचा नोझेल ट्यून करून निर्माण करता येऊ शकतो. किंवा पाईपने प्रेशर असलेले पाणी
फवारता येते. झाडांना नुसती अंघोळ घातली वा निव्वळ धुवून काढले तरी मिलीबग्स तात्पुरते वाहून जातात.




परंतु एवढेच पुरेसे नाही. मिलीबग्स दूर निघून जावेत व पुन्हा येऊ नयेत या साठी खालील फवारणी करायला
हवी:


नीम ओईल स्प्रे:
  • एका बाटलीत १ लिटर पाणी घ्या. 
  • त्यात २ चमचे द्रवरूपी साबण (लिक्विड सोप) टाका. त्यासाठी लिक्विड डिशवॉश किंवा प्लांट शाम्पू वापरू शकता.
  • नंतर त्यात १० मिली कडूनिंबाचे तेल (नीम ओईल) मिसळा.
  • ह्या मिश्रणाचे दुधाळ द्रावण होईपर्यंत बाटली शेक करून घ्या.

  • फवारणी: हे तयार औषध महिन्यातून एकदा तुमच्या बागेतील सर्व झाडांवर फवारा.
  • फवारणीसाठी नेहमीचा लहान स्प्रेयर वापरा.
  • मिलीबग्सना नियंत्रणात ठेवण्यासाठी ही फवारणी अतिशय प्रभावी ठरते.
  • वरील द्रावणात ३-४ चमचे अल्कोहोल (इथेनॉल) मिसळल्यास औषध अधिक परिणामकारक ठरते.




जैविक उपाय:


मिलीबग्सचे काही नैसर्गिक शत्रू आहेत, ज्यांना आपण मित्र मानू शकतो. खालीलप्रमाणे यांचा योग्य पद्धतीने
आपल्या बागेत उपयोग करता येऊ शकतो:
  • लेडीबर्ड बीटल: या प्रकारचे अनेक क्युट दिसणारे किडे मिलीबग्सची शिकार करून त्यांच्यावर ताव मारतात. त्यापैकी  Cryptolaemus montrouzieri या प्रजातीचा किडा ‘मिलीबग विनाशक’म्हणून प्रसिद्ध आहे.

  • Leptomastidea abnormis: या जातीची छोटीशी गांधीलमाशी मिल्बग्सच्या शरीरात अंडी घालते. त्यातून निघालेल्या अळ्या मिलीबग्सना आतून खाऊन टाकतात.
  • Lecanicillium lecanii: हि एक प्रकारची बुरशी असून मिलीबग्सना तिचा संसर्ग झाल्यास आजारी पडून ते मरतात.
जैविक मार्गाने मित्रजीव बागेत/शेतात सोडण्यासाठी बाजारात अनेक प्रकारची उत्पादने उपलब्ध आहेत. या पद्धतीचे उपाय तुम्ही मोठ्या परसबागेत, सेंद्रिय शेतीत, फार्म-हाउस, ग्रीनहाउस अशा ठिकाणी करू शकता.


“नीमास्त्र” मिलीबग्स वरील रामबाण उपाय:


ZBNF म्हणजेच झिरो बजेट नैसर्गिक शेतीचे जनक, कृषि-हृषी, पद्मश्री सुभाष पाळेकर गुरुजींनी नीमास्त्र
ह्या ज़ालीम औषधाची निर्मिती केली आहे. नीमास्त्र हे कडूनिंबाच्या पानांपासून तयार केलेले एक नैसर्गिक
कीटक-नाशक होय. याच्या वापरने निसर्गाला, पर्यावरणाला व तुमच्या स्वास्थ्याला कोणतीही हानी पोचणार नाही.


एका सर्वसामान्य आकाराच्या घरबागेसाठी पुरेल एवढे निमास्त्र बनवण्याची कृती:
  • एका बादलीत १० लिटर पाणी घ्या. त्यात ५०० मिली देशी गायीचे गोमुत्र मिसळा. 
  • नंतर त्यामध्ये १०० ग्राम देशी गायीचे ताजे शेण हाताने चांगले मिसळून घ्या. 
  • नंतर अर्धा किलो कडूनिंबाच्या पानांची चटणी बनवून त्या पाण्यात टाका व चांगले ढवळून घ्या. 
  • हे द्रावण २४ तास सावलीमध्ये आंबवत ठेवा. 
  • दिवसातून दोन वेळा डावीकडून उजवीकडे ढवळा. 
  • २४ तासंनातर हे द्रावण फडक्याने गाळून घ्या; आणि नीमास्त्र औषध तयार.
फवारणी: निमास्त्र हे समप्रमाणात (१:१) पाण्यात मिसळून मिलीबग्सचा प्रादुर्भाव झालेल्या झाडावर पानांवर
फवारा. एका फवारणीत मिलीबग्सचा मोठ्या प्रमाणावर बंदोबस्त होईल. १५-१५ दिवसांच्या अंतराने २ ते ३
फवारण्या केल्यास तुमच्या बागेतून मिलीबग्सचे जवळ जवळ उच्चाटन होईल.


नैसर्गिक शेतीच्या तत्वानुसार प्रत्येक शेतक-याने स्थानिक सामग्री वापरून स्वतःहून आपल्या शेतात नीमास्त्र
तयार करावे अशी शिफारस करण्यात आली आहे. हा नियम बागकाम प्रेमींनाही लागू होतो. परंतु शहरी
भागातील गैरसोय, योग्य सामग्रीच्या उपलब्धतेचा अभाव, वेळेचा अभाव, जागेची कमतरता, व इतर काही
मर्यादांमुळे तुमची बाग नीमास्त्र या मौल्यवान औषधापासून वंचित राहू नये अशी आमची इच्छा. त्यासाठी
आम्ही तुमच्यासाठी वापरण्यासाठी तयार  नीमास्त्र उपलब्ध करून देत आहोत. ऑनलाईन ऑर्डर करण्यासाठी
येथे क्लिक करा


नीम अस्त्र चा ५०० मिली चा कॅन

बागकामासाठी लागणारी  सेंद्रिय आणि नैसर्गिक खते, कीडनाशके, मातीची मिश्रणे, भाजीपाला बियाणे ऑनलाईन विकत घेण्यासाठी येथे क्लिक करा, अथवा व्हाॅट्सएपवर ऑर्डर करण्यासाठी येथे क्लिक करा.

तुम्हाला हा ब्लॉग कसा वाटला हे कॉमेंट्समध्ये जरूर कळवा.

अशाच पद्धतीचे माहितीपर ब्लॉग वाचण्यासाठी मला follow करा, आमच्या वेबसाईटला भेट द्या,

आणि आमचे फेसबुक पेज लाईक करा.

-हर्षद ऐनापुरे, (M.Sc. Botany, SET), संचालक: नेचर फर्स्ट हॉर्टीकल्चरस. 

Call/ WhatsApp: 9326166338/ 8169716382


Friday, July 13, 2018

पिठ्या ढेकुण म्हणजेच मिलीबग्सचा करा समूळ नायनाट (भाग १- शत्रूशी ओळख)



हा ब्लॉग जर तुम्ही मोबाईलवर वाचत असाल तर स्क्रीन आडवी केल्यास वाचनास सोयीस्कर ठरेल.


जर तुमच्याकडे जास्वंदीचे झाड असेल वा या आधी कधी बागेत जास्वंद उगवण्याचा प्रयत्न केला असेल
तर तुम्हाला पिठ्या ढेकणाचा सामना नक्कीच करावा लागला असेल. केवळ जास्वंदच नव्हे, बागेतील
बहुतेक झाडांचा व सर्व बागकाम प्रेमींचा सगळ्यात मोठा शत्रू म्हणजे पिठ्या ढेकुण. वरवर पाहता निरुपद्रवी
वाटणारे हे पिठ्या ढेकुण झाडांचे खूप मोठ्या प्रमाणात नुकसान करू शकतात. पिठ्या ढेकुण हे इंग्रजीत
मिलीबग्स या नावाने प्रचलित आहेत.


मिलीबग्सचा उपद्रव:
जास्वंदी प्रमाणेच कोरांटी, अबोली, अनंत सारख्या फुलझाडांवर मिलीबग्स येतात. त्याचप्रमाणे इंडोअर
शोभिवंत झाडं, कॅक्टस, सकुलंटस, फर्न, क्रोटोन, लिली इत्यादी झाडांवर हमखास येतात. लिंबूवर्गीय
फळझाडे, आंबा, सीताफळ, द्राक्ष, अननस अशा बागायती झाडांची अतोनात हानी करतात; तसेच वांगी,
टोमेटो अशा भाजीपाला लागवडीवर मिलीबग्स फलधारणेच्या वेळी तुटून पडतात.


सीताफळावरील  मिलीबग्स 



प्रादुर्भाव असा दिसतो:
मिलीबग्स हे मावा व तुडतुड्या प्रमाणेच रस शोषून घेणारे कीटक आहेत. हे कीटक बागेतील झाडांवर
समूह करून राहतात. दुर्लक्षित झाडांवर पाहता पाहता या समूहाचे शुभ्र पांढर्‍या रंगाचे, लोकरीसारख्या
मेणाच्या आवरणात रुपांतर होते. या कापसा सारख्या आवरणाचा विळखा खोड, फांद्या, पाने, फुलांच्या
कळ्या, फळे, व  मुळांसकट संपूर्ण झाडाला होऊ शकतो. अनुभव नसलेल्या बागकाम प्रेमींना प्रथमदर्शनी
हा एक बुरशीजन्य रोग आपल्या झाडाला झाला असावा असा भास होतो. मिलीबग्सच्या विळख्यात
अडकलेल्या झाडावर योग्य वेळी उपाययोजना न केल्यास, झाडाचा मृत्यू अटळ आहे.





फवारणी करताय? थांबा!
एखाद्या तथाकथित तज्ञाच्या सल्ल्याने जर तुम्ही रासायनिक कीडनाशकांची अंदाधुंद फवारणी करणार
असाल, तर तो एक अतिशय कामचलाऊ, तत्पुरता व घातक उपाय असेल; जिथे रोगापेक्षा इलाजच जास्त
हानिकारक ठरेल. शत्रूचा समूळ नायनाट करायचा असेल तर त्याच्या जीवनपटाचा (जीवनचक्राचा) हुशारीने
अभ्यास करायला हवा व त्या माहितीच्या आधारावर विविध स्तरांवर हल्ला चढवायला हवा.  मिलीबग्सच्या
बाबतीत हा नियम निक्षून लागू होतो.


मिलीबग्सचे जीवनचक्र:
पिठ्या ढेकणाची मादी ही बिन पंखाची, जाड, लठ्ठ,अंडाकृती, सुस्तावलेली व फिकट गुलाबी रंगाची असते.
मादीच्या शरीरावर वरील नमूद केल्याप्रमाणे पांढरे पिठूळ आवरण असते. माद्या एकत्र जमून सतत झाडावरचा
रस शोषित राहतात. याउलट नरांना पंख असतात व ते उडू शकतात. उडू लागलेल्या नरांना तोंड (मुख)
नसल्यामुळे ते मात्र काही खाऊ शकत नाहीत. प्रजननाच्या क्रिये नंतर नर लगेच मरतात.
माद्या झाडावर वेगवेगळ्या ठिकाणी पिठूळ वेष्टनात शेकडो अंडी घालतात. नर असो वा नसो, पिल्ले जन्माला
घालण्यासाठी माद्यांना नरांची अवश्यकता नसते.


जाडजूड मादी 

उडणारा नर 

धावरे पिलू 


मिलीबग्सची पिले ही धावरी असतात. याच काळात त्यांचा एका झाडावरून इतर झाडांवर प्रसार होतो.
त्यांचा प्रसार करण्यात वारा, मनुष्य, मुंग्या आणि इतर प्राण्यांची मदत होते. काही दिवसातच धाव-या पिलांचे
प्रौढ माद्या किवा नारांमध्ये रुपांतर होते. मिलीबग्स आपले जीवनचक्र २३ ते ३० दिवसात पूर्ण करू शकतात.


प्रादुर्भावाचा परिणाम:
मिलीबग्स झाडांचा रस शोषून घेतातच, त्याबरोबर लाळेतून एक विषारी स्त्राव आतमध्ये सोडतात.
त्यामुळे पाने, फुले, फांद्या खुरटलेल्या व विकृतावस्थेला लागतात. वायरल इन्फेक्शन झाल्या प्रमाणे पाने
उलटी वळतात. त्यात भरीस भर म्हणून मिलीबग्स मोठ्या प्रमाणावर गोड-चिकट हनीड्यू द्रवाचा स्त्राव
करतात आणि त्यावर काजळी हा बुरशीजन्य रोग होतो. अशा जर्जर अवस्थेतील खुंटलेल्या झाडाचा
अखेरीस मृत्यू होतो.


डोंट अंडरएस्टिमेट मिलीबग्स:
मिलीबग्सच्या विध्वंस घडवून आणण्याच्या क्षमतेला कमी लेखणे ही खूप मोठी चूक ठरेल. आपण निवडुंगाचे
उदाहरण घेऊयात. साधारण सत्तर एक वर्षांपूर्वी भारतात Opuntia प्रजातीचे नागफणी निवडुंग शेताच्या
बांधावर मोठ्या प्रमाणात आढळायचे. एकेकाळी अभेद्य कुंपण करणाऱ्या या निवडुंगाचे मिलीबग्सच्या
प्रादुर्भावाने जवळ-जवळ मुळापासून उच्चाटन झाले.


निवडुंगावरील मिलीबग 

मुंबईतील मृत्यू पावलेले पर्जन्यवृक्ष 
एवढेच कशाला! काल-पर्वाचे उदाहरण घ्या. मुंबईच्या रस्त्यांची शान असलेले डेरेदार पर्जन्यवृक्ष
(Rain Trees, Samanea saman). भरपूर सावली देणाऱ्या व दिमाखात उभ्या असलेल्या या महाकाय
वृक्षांवर सात-आठ वर्षांपूर्वी मिलीबग्सनी हल्ला चढवला. नक्की काय होतंय हे समजण्याच्या आत, काही
महिन्यांतच हजारो पर्जन्यवृक्ष यमसदनी पोचले. याची साक्ष असलेले अनेक अनुभवी उद्यानविद्यातज्ञ सुद्धा
अचंबित झाले.


मुंग्या आणि मिलीबग्स:
असे हे महा-विनाशकारी पिठ्या ढेकुण मुंग्यांचे मात्र लाडके असतात. खरं तर मुंग्या मिलीबग्सना पाळीव
प्राण्या प्रमाणे वागवतात आणि वाढवतात; त्यांना स्वतः उचलून एका झाडावरून दुसऱ्या झाडावर नेतात.
मिलीबग्स चा प्रसार करण्यामध्ये मुंग्यांचा खूप मोठा हात असतो. या संरक्षणाच्या बदल्यात मिलीबग्स
कडून मुंग्यांना गोड हनीड्यू मिळते. तेव्हा मिलीबग्सचा बंदोबस्त करण्या सोबतच त्यांचे पशुपालन करणाऱ्या
मुंग्यांचाही बंदोबस्त करायला हवा.


मुंग्या करतात मिलीबग्सची शेती 

या ब्लॉग मध्ये आपण पिठ्या ढेकुण म्हणजेच मिलीबग्सची तोंडओळख करून घेतली आणि एक कीड म्हणून
त्यांचा आवाका जाणून घेतला.शत्रूची एवढी माहिती मिळवल्यावर आता तुम्ही मिलीबग्सचा समूळ नायनाट
करण्यासाठी तयार आहात. पुढील ब्लॉग मध्ये आपण मिलीबग्सचा प्रतिबंध करण्या पासून त्यांचे योग्य आणि
नैसर्गिक (सेंद्रिय) पद्धतीने नियंत्रण करण्यापर्यंत तपशीलवार माहिती मिळवूयात. भाग २ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.


अशाच पद्धतीचे माहितीपर ब्लॉग वाचण्यासाठी मला follow करा, आणि आमचे फेसबुक पेज लाईक करा.


-हर्षद ऐनापुरे, (M.Sc. Botany, SET), संचालक: नेचर फर्स्ट हॉर्टीकल्चरस.

Email ID: harshad.naturefirst@gmail.com

Sunday, May 6, 2018

तुळशींचे विविध प्रकार व त्यांचे औषधी उपयोग.



हा ब्लॉग जर तुम्ही मोबाईलवर वाचत असाल तर स्क्रीन आडवी केल्यास वाचनास सोयीस्कर ठरेल.


नावात काय आहे असं म्हणताय? मग तुम्ही ऐकलेले तुळशीचे वेगवेगळे प्रकार आणि त्यांना दिलेली अनेक
नावे यांची एक लिस्ट बनवा. तुम्हाला असं लक्षात येईल की लिस्ट खूप मोठी आणि कन्फ्युजिंग आहे. त्यात
भरीस भर म्हणून इंटरनेटवर अनेक “तज्ञांनी” तुळशींचे अंदाधुंद पद्धतीने नामकरण केले आहे. तेवढे करून
झाले की मग ही झाडं नक्की ओळखायची कशी, व त्यांचे नेमके औषधी गुणधर्म कोणते? असे सवाल निर्माण
होतील….असो.

हा गोंधळ दूर करण्यासाठी आपण वनस्पतीशास्त्राचा आधार घेऊयात. गावोगावी कितीही नावे पडली तरी
प्रत्येक वनस्पती ही जगभर एकाच शास्त्रीय नावाने (botanical name) ओळखली जाते. शास्त्रशुद्ध पद्धतीने
आणि तपशीलवारपणे तपासले तर काय सापडते? तर होय, तुळशीच्या अनेक प्रजाती आहेत, त्यातील बहुतेक
प्रजाती Ocimum या वंशात मोडतात. इंग्रजीत सगळ्या तुळशींना सरसकटपणे Basil (बेसिल) या नावाने
संबोधले जाते.


तुळस वाढवण्याबद्दल सर्वकाही जाणून घेण्यासाठी येथे क्लिक करा: ‘घरातील तुळस कशी जागवावी?’


प्रत्यक्षात झाड पाहणे आणि फोटो बघून झाड ओळखणे यात बराच फरक आहे. तरीही या ब्लॉगमध्ये दिलेल्या
फोटोंमुळे गोंधळ दूर करण्यासाठी नक्कीच मदत होईल.

महाराष्ट्रात लोकप्रिय असलेल्या तुळशीच्या प्रजाती व त्यांचे औषधी उपयोग खालील प्रमाणे:

1. Ocimum tenueflorum (Holy Basil) केवळ ‘तुळस’ असे म्हटले तर हीच प्रजाती प्रामुख्याने समोर येते. घराघरात वाढणाऱ्या बहुगुणकारी अशा या तुळशीच्या  खालील दोन उपप्रजाती आहेत: 

कृष्ण तुळस किंवा काळी तुळस 

1a. कृष्ण तुळस: या तुळशीचे खोड, पाने, व मंजिऱ्या कमी-अधिक प्रमाणात गडद जांभळ्या रंगाची असतात.
उन्हात वाढलेल्या व जुन्या झाडा मध्ये हा रंग जास्त ठळक पणे उठून दिसतो. याच तुळशीला काळी तुळस
असेही संबोधतात. 

लक्ष्मी तुळस किंवा श्री तुळस 

1b. लक्ष्मी तुळस: तुळशीच्या या दुसर्या उपप्रजातीची पाने, खोड व कोवळ्या मंजिऱ्या हिरव्या रंगाच्या असतात.
हा हिरवागार रंग पावसाळी वातावरणात वाढलेल्या नवीन रोपांमध्ये उठून दिसतो. याच तुळशीचे श्री तुळस
सेही नाव आहे.

वरील दोन्ही प्रकारच्या तुळशींचे औषधी उपयोग:
  • पानांचा रस कानदुखीवर वापरतात.
  • पोटातील गॅस नाहीसा करण्यासाठी पानांचा काढा घ्यावा.
  • हिरड्यातील पू आणि मुखदुर्गंधी निवारण्यासाठी ३-४ पाने तोंडात धरावित.
  • तुळशीची पाने व सुंठ चहात टाकून चहा घेतल्यास ताप, सर्दी व खोकल्याचा विकार कमी होतो 
  • बियांचा उपयोग लघवीचा सर्व रोगांवर होतो 
  • तुळशीचे तेल कीटकनाशक, जीवाणूनाशक म्हणून व डास दूर ठेवण्यास उपयुक्त आहे.
  • तुळस आणि आले घालून लिंबाचे सरबत छान होते.
राम तुळस

2. Ocimum gratissimum,
राम तुळस: मोठ्या पानांची, उंच व रानटी पद्धतीने वाढणारी ही तुळस.
हिच्या पानांना लवंग सदृश, मसालेदार असा सुवास येतो. पोटाच्या विकारांसाठी उपयुक्त अशी ही प्रजाती
लवंगी तुळस म्हणूनही ओळखली जाते.

कापूर तुळस 

3. Ocimum kilimandscharicum, कापूर तुळस:
या तुळशीच्या पानांना कापराचा सुंगंध येतो. या
तुळशीच्या तेलामध्ये ६० ते ८० % कापराचे प्रमाण असते. सर्दी, कफ, खोकला व चोंदलेल्या नकासाठी पाने
टाकून वाफ घेतली जाते. हर्बल टी  बनवण्यासाठी ही तुळस उपयुक्त.

वन तुळस किंवा रान तुळस 

4. Ocimum americanum, वन तुळस: अतिशय तीव्र असा सुवास असलेली ही तुळस विशेष औषधी
आहे. पानांचा चोथा त्वचाविकारांवर वापरला जातो; न भरणाऱ्या जखमांवरही हा पाला लावला जातो. नाव
‘अमेरिकानम’ असले तरी ही भारतीय वंशाची तुळस आहे. जंगली पद्धतीने वाढणाऱ्या या तुळशीचे
‘रान तुळस’ असेही नाव आहे.

5. Ocimum basilicum: इंग्रजीत या प्रजातीच्या तुळशिंना ‘बेसिल’ या सामान्य नावाने ओळखले जाते.
त्यातील खालील दोन उपप्रजाती भारतात वाढवल्या जातात: 

सब्जा

5a. सब्जा (Sweet Basil):
आपल्या येथे सब्जाचे झाड खास त्याच्या बियांसाठी लावले जाते. शरीराला थंडावा
देणारा सब्जा उन्हाळ्यात महत्वाचा ठरतो. जागोजागी मिळणारा वर्ल्ड फेमस फालुदा, सब्जा शिवाय बनू
शकत नाही. तसेच अंग दुखून येणाऱ्या उन्हाळी ज्वारात, पाने व बिया सरबतात घालून प्यायल्यास बरे वाटते.
विंचू व इतर दंशावर पाला चुरडून लावता येतो.

बेसिल 

5b. बेसिल हर्ब:  
गेल्या काही वर्षात, मुंबई-पुण्या सारख्या शहरांमध्ये इटालियन बेसिल हे हर्ब भाजीपाला बागेत
लावले जाते. बेसिलच्या ओल्या व सुक्या पानांचा वापर पिझ्झा-पास्ता सारख्या पदार्थांमध्ये विशेष स्वादासाठी
केला जातो. या बेसिल हर्ब मध्येही अनेक प्रकार आहेत.

लेमन तुळस 

6. Ocimum africanum लेमन तुळस: हि एक संकरीत जातीची तुळस असून तिच्या पानांना गवती चहा
प्रमाणे लिंबाचा वास येतो. थाय फूड मध्ये लेमन तुळशीचे विशेष महत्व आहे. तुळशीच्या कुळात ‘लेमन बाम’
नावाचे सुद्धा एक झाड असून ते याहूनही वेगळे.

विक्स तुळस 

7. Mentha arvensis विक्स तुळस: मुलतः ही तुळस नाहीच. ‘पुदिना’ किंवा ‘मिंट’ या प्रकारातील ही एक
सुगंधित-औषधी प्रजाती महाराष्ट्रात विक्स तुळस म्हणून अनेक रोपवाटिकांमध्ये विकली जाते. कारण तिच्या पानांना विक्स बामचा सुवास येतो असा दावा केला जातो.

या व्यतिरिक्त सुद्धा तुम्हाला तुळशीचे इतर प्रकार माहित असतील तर कमेंट्स मध्ये जरूर कळवा. 
अशाच पद्धतीचे माहितीपर ब्लॉग वाचण्यासाठी मला follow करा, आणि आमचे फेसबुक पेज लाईक करा.


-हर्षद ऐनापुरे, (M.Sc. Botany, SET), संचालक: नेचर फर्स्ट हॉर्टीकल्चरस.
Email ID: harshad.naturefirst@gmail.com

Sunday, April 29, 2018

घरातील तुळस कशी जगवावी? तुळशीबद्दल सर्वकाही.





तुळस... भारतातील सर्वात लोकप्रिय आणि सर्वज्ञात वनस्पती. अगदी गजबजलेल्या शहरांत, गल्ली-बोळातील रोपवाटिकांमध्ये सुद्धा तुळशीचीच रोपं सर्वात जास्त विकली जातात. हल्ली तर वेगवेगळ्या सार्वजनिक किंवा खासगी इवेन्ट्स् मध्ये तुळशीची रोपं भेट म्हणून दिली जातात. कारण बागकामाची विशेष आवड नसणारे लोक सुद्धा घरात तुळशीचे रोप जरूर लावतात. घरबागेत, अंगणात, तुळशीवृंदावनात, गच्चीवर, बाल्कनीत, किंवा खिडकीत सुद्धा तुळस लावता येते.


आपल्या दारात लावलेली तुळस ही भरगच्च, हिरवीगार, दाट, डौलदार, झुबकेदार असावी अशी सगळ्यांची इच्छा असते. प्रत्यक्षात मात्र खुरटलेली, रोगट, एखाद्या सुक्या काडी सदृश, एकाच दिशेने उंच वाढलेली किंवा मृत्यु-पंथाला लागलेली अशी तुळस अनेकांच्या घरी का बरं आढळते! विशेषतः शहरी भागात असे दृश्य दिसण्याची शक्यता जास्त असते. असे का होते व आपण ते कसे टाळू शकतो याचे उत्तर आपण या ब्लॉग मध्ये शोधणार आहोत.

‘हिंदू धर्मातील तुळशीचे महत्व’,’तुळशी विवाह’, ‘पूजा-पाठ व धार्मिक विधींच्या वेळी करायचा तुळशीपत्रांचा वापर’, ‘तुळशीचे औषधी गुणधर्म व आयुर्वेदातील स्थान’; या आणि अशा अनेक विषयांवर आज नेटवर मोठ्या प्रमाणात माहिती उपलब्ध आहे. या ब्लॉग मध्ये आपण कुंडीत तुळस कशी लावावी, तिची योग्य निगा कशी राखावी, व  ती जास्तीत जास्त काळ कशी जगवावी याची माहिती घेणार आहोत.


तुळशीची ओळख:

तुळस ही Lamiaceae (Labiatae) या कुळातील द्विदल वनस्पती असून तिचे वैज्ञानिक नाव आहे, Ocimum tenuiflorum (जुने नाव: O. Sanctum). पुदिना, पान-ओवा, पाचौली, ओरेगानो, लवेंडर अशा सुगंधित पानांच्या वनस्पती या तुळशीच्याच कुळातील आहेत. तुळशीचे झाड साधरणतः ७५ ते ९० सेमी पर्यंत वाढू शकते. तुळशीचे झाड हे ‘सरळ वाढणारे शाकीय व लहान झुडप’ (Erect branched herb) या वर्गात मोडते.

तुळस ही मूळतः एक वर्षायू (annual) वनस्पती असली तरी भारतात ती अल्पकाळ जगणारी बारमाही ( short lived perennial) वनस्पती म्हणून वाढवली जाते. तुळशीचे आयुष्य साधारण २ ते ३ वर्षांचे असते. परंतु अनुकूल परिस्थितीत, अतिशय जोमाने वाढणारे तुळशीचे झाड याहूनही अनेक वर्ष यशस्वीरीत्या जगू शकते.




तुळस लावण्याची व वाढवण्याची क्रमशः माहिती:
घरात लावण्यासाठी बहुतेक वेळा तुळशीचे तयार रोप थेट नर्सरी मधून आणले जाते. पण जर तुमच्याकडे साठवलेल्या बिया असतील, तर त्या पेरून नक्कीच तुळशीच्या रोपांची अभिवृद्धी करता येते. जुन्या खोडाच्या जाडसर छाटापासूनही नवे रोप होऊ शकते.

बी पेरणे:
तुळशीच्या बिया आकाराने अतिशय लहान असतात. बिया थेट कुंडीत किंवा जमिनीत पेरू नयेत. सीडलिंग ट्रे किवा कोणत्याही उथळ ट्रे मध्ये कोकोपीट भरून त्यावर बिया पेराव्यात. पेरलेल्या बिया कोकोपीटच्या बारीक थराने झाकाव्यात. पेरणी नंतर झारीने पाणी घालावे. साधारणतः ८ ते १२ दिवसांमध्ये बियांची उगवण होते. रोपांना महिन्याभरात ५ ते ६ पाने आली की रोपे कुंडीत लावायला तयार झाली असे समजावे.

कुंडी:
तुळशीला १० ते १२ इंच व्यासाची व किमान १ फूट उंचीची कुंडी योग्य आहे. हल्ली प्लास्टिकच्या कुंड्या मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत व त्या वापरायला काही हरकत नाही. परंतु मातीची कुंडी तुळशीच्या झाडाला जास्त सुखदायक ठरते यात शंकाच नाही. कोणतीही कुंडी असो, त्यात पाण्याचा निचरा होण्यासाठी कुंडीच्या बुडाशी छिद्र असावे. कुंडीच्या तळाशी विटांच्या तुकड्यांचा (७ ते ८ तुकडे) एक थर करावा. हा थर सुकलेल्या पानांनी (२-३ सें. मी.) झाकून टाकावा. त्यानंतरच मातीचे मिश्रण भरावे. तुळशीवृंदावन सुद्धा एखाद्या कुंडी प्रमाणेच भरावे, येथे मात्र तुटलेल्या विटांचा थर जास्त जाड असावा.

माती आणि खताचे मिश्रण:
तुळशीसाठी दोन भाग माती आणि एक भाग शेणखत यांचे मिश्रण कुंडी भरण्यासाठी वापरावे. पोयटा (Loam) प्रकारची लाल किवा तपकिरी माती सर्वोत्तम ठरते. काळी भारी माती, चिकणमाती किंवा हलकी वाळूची माती वापरू नये. सेंद्रिय खत म्हणून कुंडीच्या मिश्रणात पूर्णपणे कुजवलेले शेणखत वापरावे. कृपा करून ताजे ताजे शेण किंवा सुकलेल्या शेणाची भुकटी वापरू नका.

कुंडीत रोप लावणे:
कुंडी भरून झाल्यावर लागवड करण्याकरता योग्य त्या रोपाची निवड करावी. ते रोप प्लास्टिकच्या पिशवीत असेल तर पिशवी ब्लेडने फाडून झाड मातीच्या गोळ्यासहित धरून कुंडीच्या मध्यभागी ठेवावे. पुन्हा खत व मातीच्या मिश्रणाने उर्वरित कुंडी भरावी. मात्र कुंडीच्या वरचा ५ सेमी. इतका भाग रिकामा ठेवावा. कुंडीत झाड लावल्याबरोबर पाणी द्यायचे विसरू नये.



सूर्यप्रकाश:
तुळस हे लख्ख सूर्यप्रकाशात वाढणारे झाड आहे. तुळशीच्या झाडाला जास्तीत जास्त उजेड मिळेल अशा ठिकाणी ठेवावे. दिवसाला ६ ते ८ तासांचे ऊन तुळशीच्या वाढीसाठी सर्वोत्तम. जर तुम्ही तुळस खिडकीत लावत असाल तर कमीत कमी ३ ते ४ तासांचे ऊन तरी झाडाला मिळावे. त्याहूनही कमी सूर्यप्रकाशात झाड जगू शकते, पण अशा झाडाची वाढ योग्य पद्धतीने होत नाही आणि कीड-रोग लागण्याची शक्यताही जास्त असते.

पाणी:
तुळशीला नियमित पण माफक प्रमाणात पाण्याची गरज असते. चिखल होईल एवढे पाणी अजिबात घालू नये. जास्त पाण्यामुळे पाने पिवळी पडू शकतात. मातीत पाणी फार काळ साठून राहिले तर झाड मरूही शकते. तुळशीला पाणी शॉवर असलेल्या झारीने द्यावे. कमंडलू/तांब्या/लोटा/मग यांनी पाणी देऊ नका. पाण्याची धार मोठी असल्यास मुळे उघडी पडतात.




छाटणी (खुडणी):
तुळशीचे रोप लहान असताना सरळ वाढणाऱ्या रोपाचा शेंडय़ाकडील भाग आपल्या बोटांनी खुडावा (मोडून काढावा). अशा रीतीने दर दोन आठवडय़ांनी वरचे एक-दोन शेंडे खुडल्यास त्याच्या खालून फांद्या फुटून, नवीन फांद्या व पानांची संख्या वाढते व तुळस डेरेदार होते. हे लक्षात ठेवा की या प्रकारे छाटणी न केल्यामुळेच तुळस एकाच दिशेने उंच वाढत जाते.



मंजिऱ्या आवरा:
तुळशीची वाढ तीन महिन्यांत पूर्ण होते त्यावेळी रोपाची उंची अंदाजे दोन फूट असते, त्यानंतर तुळशीला फुलांचे तुरे म्हणजेच मंजिऱ्या येण्यास सुरुवात होते. तुळशीला फुले आल्यानंतर तिच्या फांद्या अधिक जून होतात. तसेच झाडाची वाढही थोडी मंदावते. कारण झाडातील सर्व अन्नघटक बी बनण्यासाठी वापरले जातात. म्हणूनच तुळशीच्या फुलांचे तुरे लहान असतानाच काढून टाकावेत. सतत येत राहणाऱ्या मंजिऱ्या खुडल्यामुळे नवीन पानांची वाढ जोमात होते व झाड बरेच दिवस हिरवेगार राहते. तुळशीवर मंजिऱ्यांची संख्या मर्यादित ठेवल्यास तिचे आयुष्य वाढते, म्हणून झाड व्यवस्थित वाढल्यानंतरच केवळ एक दोन मंजिऱ्यांचे तुरे वाढून द्यावेत.
वरील कृतीकडे दुर्लक्ष केल्यामुळेच वरवर पाहता छान वाढणारी तुळस अचानक मृत्यु-पंथाला लागते. लहान रोपाला गरजेपेक्षा जास्त मंजिऱ्या येऊ दिल्यामुळेच तुळशीचे झाड लवकर मरते.

खत:
तसं बघायला गेलं तर तुळशीला खताची गरज नसते. तरीही तुळशीच्या कुंडीत वर्षांतून २ ते ३ वेळा मुठभर कुजलेले शेणखत मिसळावे. हे करताना वरची  २ इंच माती सैल करून घ्यावी. त्यातील थोडी माती काढून त्यात शेणखत घालून मातीत ते नीट मिसळून घ्यावे. खत घातल्यानंतर पाणी घालावे. महिन्यातून एकदा जीवामृत दिल्यास तुळशीची वाढ जोमाने होईल. जर जीवामृत देत असाल तर कुंडीतील मातीला लाकडाच्या भुशाचे किंवा दैनंदिन निर्माल्यातील फुलांचे आच्छादन करावे.

खुरपणी:
अनेक वेळा तुळशीच्या कुंडीतील माती कडक झालेली दिसते, इतकी की सुकल्यावर तिला भेगा पडलेल्या दिसून येतात. अशा वेळी व्यवस्थित खुरपणी करून ही माती सैल करून घ्यावी. माती दगडासारखी कडक झाल्यास झाडाची मुळे गुदमरतात व त्यांच्यावर भौतिक दबावही येतो. या तणावामुळे तुळशीचे झाड मरू शकते. त्यामुळे तुळशीच्या कुंडीतील माती सतत खुरपणी करून सैल व भुसभुशीत ठेवावी.

रोग व कीड:
सर्वसामान्यपणे तुळशीवर रोग व कीड यांचा प्रादुर्भाव फारसा दिसून येत नाही. पण जास्त सावलीत लावलेल्या झाडांना कीड व रोगांची लागण होऊ शकते. कोणत्याही परिस्थितीत तुळशीवर रासायनिक कीटकनाशके वा औषधे फवारू नका. घरगुती उपाय करून पहा. हळदीचे पाणी, पाण्यात मिसळेले आंबट ताक झाडावर शिंपडा किंवा फवारा. सर्वात महत्वाचे म्हणजे निदान ३-४ तास ऊन मिळेल अशा ठिकाणी झाड हलवा.

या व्यतिरिक्त आपण हे लक्षात ठेवले पाहिजे की तुळस काही फॅन्सी प्रकारचे झाड नाही व तिला कुठल्याही
प्रकारच्या ‘स्पेशल ट्रीटमेंटची’ गरज नाही. काही तज्ञ तर असं सांगतात की तुळशीला एखाद्या दुर्लक्षित रानटी
वनस्पती प्रमाणे वाढून देणे हा सर्वात उत्तम मार्ग आहे.

तुम्हाला हा ब्लॉग कसा वाटला? तुळस जगवण्यासाठी तुम्ही कोणकोणत्या युक्त्या वापरता? हे कॉमेंटस् मध्ये
नक्की कळवा. पुढील ब्लॉग मध्ये आपण ‘तुळशीचे विविध प्रकार व त्यांचे औषधी उपयोग’ यांची माहिती
मिळवूयात.

बागकामासाठी लागणारी  सेंद्रिय आणि नैसर्गिक खते, कीडनाशके, मातीची मिश्रणे, भाजीपाला बियाणे ऑनलाईन विकत घेण्यासाठी येथे क्लिक करा, अथवा व्हाॅट्सएपवर ऑर्डर करण्यासाठी येथे क्लिक करा.

तुम्हाला हा ब्लॉग कसा वाटला हे कॉमेंट्समध्ये जरूर कळवा.

अशाच पद्धतीचे माहितीपर ब्लॉग वाचण्यासाठी मला follow करा, आमच्या वेबसाईटला भेट द्या,

आणि आमचे फेसबुक पेज लाईक करा.


-हर्षद ऐनापुरे, (M.Sc. Botany, SET), संचालक: नेचर फर्स्ट हॉर्टीकल्चरस. 

Call/ WhatsApp: 9326166338/ 8169716382